कुल पेज दृश्य

रविवार, 1 जुलाई 2018

अनंत की पुकार—(अहमदाबाद)-प्रवचन-07

सातवां प्रवचन -ध्यान-केंद्र के बहुआयाम

अहमदाबाद -अंतरगंवार्ताएं.....

वह जगह तो किसी भी कीमत पर छोड़ने जैसी नहीं है। हम तो अगर पचास लाख रुपया भी खर्च करें, तो वैसी जगह नहीं बना सकेंगे। दस एकड़ का कंपाउंड है। उसकी जो दीवाल है बनी हुई नौ फीट ऊंची, अपन बनाएं तो पांच लाख रुपये की तो सिर्फ उसकी कंपाउंड वॉल बनेगी। नौ फीट ऊंची पत्थर की दीवाल है। और वह करीब-करीब पंद्रह लाख में मिले तो बिल्कुल मुफ्त है। लेकिन यह सब तो उतना महत्वपूर्ण नहीं जितना महत्व पूर्ण यह है कि वह  बंबई में होते हुए उसके भीतर जाते से ही आपको लगे नहीं कि बंबई में हैं..माथेरान में हैं। इतने बड़े दरख्त हैं, और इतनी शांत जगह है।
तो मुझे तो वह देखकर उसी वक्त जम गई कि यह तो एक वल्र्डसेंटर बन सकता है। और बंबई में ही बन सकता है वल्र्डसेंटर बनाना हो तो।

गुरुवार, 21 जून 2018

सर्वसार-उपनिषद--प्रवचन-02

जिज्ञासा: प्रार्थना के बाद—दूसरा प्रवचन

ध्‍यान योग शिविर,

दिनांक 9 जनवरी 1972, प्रात:
माथेरान।

सूत्र :

            कथं बन्‍ध: कथं मोक्ष: का विद्या काऽविद्येति।
                 जागत्‍स्‍वपनसुषुप्‍तितुरीयं च कथम्।
        अन्‍नमयप्राण मयमनोमयविज्ञातमय आतंद्मयकोशा: कथम्।
        कर्ता जीव: पन्‍चवर्ग: क्षेब्रज्ञ: साक्षी कुटस्‍थोsन्‍तर्यामी कथत्।
            प्रत्यगामा  परमात्मा माया चेति कथम्।। 1।।


            बंधन क्या? मोक्ष क्या? विद्या और अविद्या क्या?
        जाग्रत, स्‍वप्‍न, सुषुप्ति औन तुरिय--ये चार अवस्‍थाएं क्या हैं?
अन्नमय, प्राणमय, मनोमय, विज्ञानमय और आनंदमय, ये पांच कोश क्या हैं?
 कर्ता, जीव, पंचवर्ग, क्षेत्रज्ञ, साक्षी, कुटस्‍थ और अंतर्यामी का अर्थ क्या है?
        इसी प्रकार जीवात्मा, परमात्मा और माया--ये तत्व क्या हैं?

सर्वसार-उपनिषद--प्रवचन-17

न नाव, न यात्री—सत्रहवां प्रवचन

ध्‍यान योग शिविर
दिनांक 16 जनवरी रात्रि:
माथेरान।

सूत्र :

            ब्रह्मैवाहं सर्ववेदान्तवेद्यं नाहं वेद
            व्योमवातादिरूपमू। रूपं नाहं
            नाम नाहं न कर्म ब्रह्मैवाहं
            सच्चिदानंदरूपम्।। 20।।
            नाहं देहो जन्य-मृत्यु कुतो मे
            नाहं प्राण: क्षुत्पिपासे कुतो मे।
            नाहं चेत: शोकमोहौ कुतो मे
            नाहं कर्ताबंधमोक्षौ कुतो मे।।
            इत्युपनिषत्।। 21।।

मैं समस्त वेदांत द्वारा जाना गया ब्रह्म ही हूं और मैं आकाश, वायु आदि जान पड़ने वाली वस्तु नहीं हूं। मैं रूप नहीं हूं नाम नहीं हूं और कर्म नहीं हूं वरन केवल सच्चिदानंद स्वरूप ब्रह्म ही हूं। मैं देह नहीं हूं तो फिर मुझे जन्म-मरण कहां सेही? मैं प्राण नहीं हूं तो मुझे भूख-प्यास कैसे लगे? मैं मन नहीं हूं तो मुझे शोक-मोह किस बात का हो?

सर्वसार-उपनिषद--प्रवचन-16

अकर्ता—अभोक्‍ता—सोलहवां प्रवचन

ध्‍यान योग शिविर
दिनांक 15 जनवरी 1972 रात्रि:
माथेरान।

सूत्र :

            नाहं कर्ता नैव भोक्ता प्रकृते: साक्षीरूपक:।
            मत्सान्निध्यात् प्रवर्तन्ते देहाद्या अजडा इव।। 18।।
            स्थाणुर्नित्य: सदानन्द: शुद्धो ज्ञानमयोऽमल:।
            आत्माउहं सर्वभूतानां विशु: साक्षी न संशय:।। 19।।


मैं कर्ता नहीं हूं और भोक्ता भी नहीं हूं, परंतु केवल प्रकृति का साक्षी हूं और समीपत्व के कारण देह आदि को सचेतन होने का आभास होता है और वे वैसी ही क्रिया करते हैं।
मैं तो स्थिर, नित्य, सदैव आनंदरूप, शुद्ध, ज्ञानमय निर्मल आत्मा हूं, और सब प्राणियों में श्रेष्ठ हूं, साक्षीरूप व्याप्त हो रहा हूं, इसमें संशय नहीं।

सर्वसार-उपनिषद--प्रवचन-15

नेति—नेति—पंद्रहवां प्रवचन

ध्‍यान योग शिविर
दिनांक 15 जनवरी 1972 रात्रि:
माथेरान।
सूत्र :

            नैव भवाम्यहं देहो नैन्द्रियाणि दशैवतु।
            न बुद्धिर्न मन: शश्वन्नाहंकारस्तथैव च।।16।।
            अप्राणोह्यमना: शुभ्रो बुकादीनां हि सर्वदा।
            साक्ष्‍यहं सर्वदा नित्यक्षिन्यात्रोऽहं न संशय:।। १७।।


      मैं उत्‍पन्न नहीं होता हूं, मैं दस इंद्रियां नही हूं बुद्धि नहीं हूं,
            मन नहीं हूं और नित्य अहंकार भी नही हूं।
      मैं तो सदैव बिना प्राण और बिना मन के शुद्ध स्वरूप हूं,
  बिना बुद्धि का साक्षी हूं और हमेशा चित् स्वरूप हूं इसमें संशय नहीं।

सर्वसार-उपनिषद--प्रवचन-14

अनादि अंतवती माया—चौदहवां प्रवचन

ध्‍यान योग शिविर
15 जनवरी 1972 प्रात:
माथेरान।

सूत्र :
                        माया नाम अनादिरन्तवती
                      प्रमाणाऽप्रमाण साधारणा न सती
                      नासती न सदसती स्वयमधिका
                        विकाररहिता निरूप्यमाणा
                         सतीतरलक्षणशून्या सा
                             मायेत्युव्यते।
                         अज्ञान तुच्छाऽप्यसती
                         कालत्रयेऽपि पामराणा
                     वास्तवी च सत्त्वबुद्धिलौकिका-
                        नामिदमित्यनिर्वचनीया
                        वकुं न शक्यते ।। 15 ।।


            जो अनादि है तो है पर जिसका अंत हो जाता है,
                  जो प्रमाण और अप्रमाण में समान
                  रूप से उपस्थित है, जो न सत् है,
               न असत्है और न सत्असत् स्वयमेव सबसे

सर्वसार-उपनिषद--प्रवचन-13

परब्रह्म—लक्षण—तेरहवां प्रवचन

ध्‍यान योग शिविर
दिनांक 14 जनवरी रात्रि:
माथेरान।

सूत्र :

                   एतद्वस्तुचतुष्टयं यस्य लक्षणं
                  देशकालवस्तुनिमित्तेध्वव्यभिचारी
                  तत्पदार्थ: परमात्मेख्यते।।13।।
                      त्वं पदार्थादौपधिकात्
              तत्पदार्थादौपधिकाभेदाद्विलक्षणमाकाशवत्
                         सूक्ष्म केवलं
              सत्तामात्रस्वभावं परं ब्रह्मेख्यते।।14।।


      ये चार (अर्थात् सत्य, ज्ञान, अनंत और आनंद ) वस्तु जिसके लक्षण हैं और देश,
         काल, वस्तु आदि निमित्तों के होने पर भी जिसमें कोई परिवर्तन नहीं होता,
                    उसी को 'तत् पदार्थ अथवा परमात्मा कहते हैं।
                      ये दोनों 'त्वं' और 'तत् पदार्थवाले भेदों से
                    पृथक आकाश की तरह सूक्ष्म और सत्ता मात्र
                     जिसका स्वभाव है वह परब्रह्म कहलाता है।

सर्वसार-उपनिषद--प्रवचन-12

चैतन्‍य के तीन रूप—बारहवां प्रवचन

ध्‍यान योग शिविर
दिनांक 14 जनवरी 1972 प्रात:
माथेरन।

सूत्र:

                  ज्ञानं नामोत्पत्तिविनाशरहित
                     नैरन्तर्य ज्ञानमिख्यते।
                  अनंतं नाम मृद्विकारेषु मृदिव
                     स्वर्णविकारेषु स्वर्णमिव
                  तंतुविकारेषु तंतुरिवाव्यक्तादि-
                    सृष्टिप्रपंचेषु पूर्ण व्यापक
                     चैतन्यमनन्तमित्युव्यते।
                     आनंद नाम सुखचैतन्य-
                 स्वरूपोऽपरिमितानन्दसमुद्रोऽवशिष्ट-
                 सुखस्वरूपक्षानन्द इत्युच्यते।। 12।।


            उत्‍पत्‍ति और विनाश से रहित नित्य चैतन्य को ज्ञान कहते हैं।
      मिट्टी से बनी हुई वस्तुओं में मिट्टी की तरह, सोने से बनी हुई वस्तुओं में सोने की तरह,
                  और सूत से बनी हुई वस्तुओं में सूत की तरह,

सर्वसार-उपनिषद--प्रवचन-11

त्‍वं—स्‍वरूप प्रत्‍यगात्‍मा–ग्‍यारहवां प्रवचन

ध्‍यान योग शिविर
दिनांक 13 जनवरी 1972 रात्रि:
माथेरान।

सूत्र :

                  सत्‍यं ज्ञानमनन्‍तमानन्‍द
                    सर्वोपाधिविनिर्मुक्‍तं
                कटकमुकुटाद्युपाधिरहित सुवर्ण
                धनवद्विज्ञानचिन्‍मात्रस्‍वभावात्‍मा
                  यदा भासते तदा त्‍वं पदार्थ:
                       प्रत्‍यगात्‍मुच्‍येते।
                    सत्‍यं ज्ञानमनंतं ब्रह्म।
                      सत्‍यमाविनाशि।
                  अविनाशिनाम देशकाल
                 वस्‍तुनिमित्‍तेषु विनश्‍यत्‍सु
                 यत्र विनश्‍यति तदविनाशि


      सत्‍य, ज्ञान अनंत और आनंदरूप सर्व उपाधि से रहित और कड़ा,
          मुकुट आदि की उपाधि से रहित केवल सोना जैसा ज्ञान
              और चैतन्‍य रूप आत्‍मा जब भासमान होता है
                  तब उसे त्‍वम् नाम से पुकारा जाता है।

बुधवार, 20 जून 2018

सर्वसार-उपनिषद--प्रवचन-10

साक्षी, कूटस्थ और अंतर्यामी—दसवां प्रवचन

ध्‍यान योग शिविर,
दिनांक 13 जनवरी 1972 प्रात:
माथेरान।

सूत्र :

            ज्ञातृज्ञानज्ञेयानामाविर्भावरिरोभाव
            ज्ञाता स्‍वयंमाविर्भावरिरोभावरहित:
            स्‍वयंज्‍योति: साक्षीत्‍युच्‍यते।।9।।
            ब्रह्मादिपिपीलिकापर्यन्‍तं सर्वप्राणि-
              बुद्धिष्‍ववाशिष्‍टतयोपलभ्‍यमान:
               सर्वप्राणिबुद्धिस्‍थो यदा तदा
                कूटस्‍थ इत्‍युच्‍यते।।10।।
                 कूटस्‍थोपहित भेदानाम्
            स्‍वरूपलाभहेतुर्मूत्‍वा मणिगणेसूत्रमिव
              सर्वक्षेत्रेष्‍वनुस्‍यूत्‍वेन सदा काशेते
            आत्‍मा तदाsन्‍तर्यामीत्‍युच्‍यते।।11।।